Mentaal-emotioneel
Van angst en stress naar onbevangen rijden, een voorbeeld van hoe het WEL kan
Hoe een cadeaubon voor een uur les bij Liesbeth uiteindelijk
de onbevangen blijdschap in paardrijden weer terugbracht in mij.
Gastblog van Mira J.
Gewoon doen? Hoe dan?
In 2017 botste ik voor de zoveelste keer tegen mezelf aan: Paardrijden … Ik heb het toch altijd gekund? … Gewoon doen!
Na mezelf moed in te praten, bekroop mij toch weer de angst voor het ergste. In het verleden had ik door een aantal ongelukken met het paard angst opgebouwd. Dat ik een gezin heb en een bedrijf, plus dat ik jarenlang niet heb gereden maakte het er niet makkelijker op.
Het verhaal van Nicole
Mijn dochter reed regelmatig op Nicole. We hadden Nicole laten beleren op een stal. Op een dag was mijn dochter helaas vergeten om goed na te singelen. Toen ze wilde aanspringen in galop ging het helemaal mis. Het zadel ging schuiven. Mijn dochter viel en het zadel belandde onder de buik van Nicole. Dikke trauma voor dochter en paard!
Gelukkig is mijn dochter er goed vanaf gekomen, maar ze besloot kort daarna te stoppen met rijden vanwege de spanning. Nicole bleef ook gespannen. Als de beugel los schoot wilde ze vluchten, omdat dat haar herinnerde aan die traumatische belevenis.
Verkopen of jezelf en je paard een nieuwe kans geven?
Ik stond voor de box van Nicole. Ik dacht “dan verkopen we haar maar”. Weg met de angst.
Tegelijk besefte ik dat dat niets op zou lossen. Nicole is zo’n fijne merrie en ik verlangde zo naar de onbevangenheid in paardrijden!
En toen kreeg ik van een vriendin voor mijn verjaardag een cadeaubon voor een uur les bij Liesbeth Jorna.
Het begin van de verandering!
De eerste les bij Liesbeth dacht ik “Wauw! Wat is dit mooi!” ook al snapte ik er nog niet veel van. Wel wist ik: Dit wil ik gaan snappen! Mijn oude denken moest om!
Liesbeth keek mij aan na een paar lessen en zei: “We gaan ervoor dat je straks een bomproof paard hebt! En dat je weer met plezier kan rijden.” Dat ontroerde mij …
Stap voor stap leerde Liesbeth mij om met Nicole helemaal terug te gaan naar het begin. Nicole en ik hadden het “opnieuw beleren” allebei nodig. Samen gingen we bouwen aan een vast fundament van vertrouwen.
Friendly Game +++
Los in de bak was de start. Staart hoog in de lucht! Waar zijn we?! Nicole mocht zelf even rondkijken en daarna mocht ik proberen om contact te maken. “Loop maar naar haar billen toe”.
Liesbeth leerde me om mee te gaan waar Nicole ging zodat er harmonie ontstond en we elkaar beter leerde kennen. De “friendly game” volgde. Zo geweldig! Als je paard dat eenmaal doorheeft!! Ze leren te ontspannen in plaats van vluchten als iets spannend is.
Zo maakten we zoveel dingen weer okee voor Nicole … maar ook voor mij! Ik leerde hoe ik zelf Nicole kon helpen om te kiezen en te ontspannen.
De friendly game begon klein en werd steeds groter. Tot Nicole zelfs grote zakken aan haar beugels had hangen en ik op een dag languit op haar rug lag. Als een Pennymeisje, zonder zadel, met mijn neus in haar manen en mijn voeten op haar billen.
Iedere les een nieuw cadeautje
Iedere les maakte ik een nieuw cadeautje open. Verrassingen waarmee ik met Nicole weer een stap verder kwam.
Eerst de friendly game +++ zodat ze nergens meer angst voor had, toen grondwerk om de communicatie op te bouwen, toen opnieuw - maar nu echt! - zadelmak en bitwijs maken, toen zelf weer erop …
Nu twee jaar later ben ik zo dankbaar voor het proces wat ik met Nicole heb doorgemaakt bij Liesbeth. Nu stap ik op Nicole en ben ik weer even kleine Mira. Ik geniet met volle teugen van het helemaal okee zijn met mijn paard!
Liesbeth dankjewel!!
Noot van Liesbeth
“Long term commitment” en leren om het ZELF te doen maken het hele verschil!
Het traject dat Mira, Nicole en ik met elkaar zijn aangegaan was echt bijzonder! Ik wil hierbij Mira een enorm compliment geven voor haar commitment om dit traject aan te gaan en zodanig door te zetten voor langere tijd dat “real magic happens”!
In de praktijk zoeken veel mensen de quick fix maar juist door de tijd te nemen en geen enkele stap over te slaan die je paard of jij nodig hebben, is het mogelijk om fundamentele veranderingen te bereiken waar je bij aanvang alleen maar van kan dromen.
En dat is nu juist wat Mira wel heeft gedaan! Van een hoop negatieve bagage, onzekerheid, onbegrip en angst naar ontspanning, een vertrouwensband en plezier. Belangrijk was dat Mira alles echt zelf heeft gedaan! Haar vermogen om de gemoedstoestand van Nicole te “lezen” en te begrijpen, haar timing, de vaardigheid om passende oefeningen te kiezen, haar rijvaardigheid en last but zeker not least de vaardigheid om zelf haar gemoed en lichaamstaal te beheersen zijn hierdoor zo enorm gegroeid! Je op een positieve manier een weg zoeken door de blokkades en trauma’s naar een fijn te rijden paard - dát is nou echt horsemanship!
En hoe gaat het nu met Mira en Nicole?
Nu is Mira begonnen met haar volgende jonge Friese merrie zelf op te leiden en zadelmak te maken. En hoe het rijden gaat met Nicole? Kijk maar naar de beelden! Ze is ontspannen, kalm, energiek en fijn te rijden. Dus nu gaan we verder naar verfijning in het rijden, naar meer balans en wie weet wat voor leuke dingen nog meer! We worden hier allebei zo vrolijk van!
TIP: In de Workshopserie Blokkadevrij Trainen leer je alles wat je moet weten over de psychologie van je paard, over gezonde en ongezonde beweging, over je eigen trainers' mindset en nog veel meer absoluut onmisbare kennis!
About motivation: how much credit do you have on the Relationship Account with your horse?
Lees je dit liever in het Nederlands? Kijk dan HIER
There's nothing wrong about a bit of ambition ... as long as your horse WANTS to join your game
I would love to do all kinds of fun stuff with my horses. I would love to ride them. I would like them to develop healthy biomechanics. I would like to ride dressage, to jump, to play at liberty, to go on the trails and more. Above all I want to have a great time together with my horses.
How my horses feel about it matters!
How my horses feel about me also matters to me ... a lot! With everything we do I like to keep in mind that they did not ask for all of this. They have no idea whatsoever about my wishes and ambitions. They do not have a choice. They do not value prizes in competition, share my ambitions or understand the imaginary importance of 'keeping up appearances'. They owe me nothing!
How much credit does my horse give me?
Both me and my horses do not like to be forced into something. Still I am sometimes a bit intense or persistent when trying to teach them something new, to improve their physical fitness or to change their biomechanical patterns. It would make me sad though, if my horse would not want to be with me anymore after such an occasion. I always strive to have enough credit on our relationship account to allow some room for asking the extra effort, either mental or physical.
I never want to get below zero, in the red zone. So I need to make deposits into the relationship account on a regular basis. In other words: we do things that makes my horses feel good. So often and so much that he clearly stays interested in being with me and in the things we do together, even when I ask a bit more effort sometimes.
If it was about money ... how much can you afford?
Do you consider the state of your bank account before you buy something?
If you saved a bit you have something extra to spend. On the other hand: How does if feel if your account is negative and you have nothing left to spend? Does it cause stress or frustration? Does it keep you from your sleep when you are in debt?
I think we all agree that it's smart to economise before your account hits zero, and that it feels good to save something extra to play around with.
Your horse will tell you about the balance of your Relationship Account
Signs of plenty credit (green)
Your horse is curious and happy to apply effort. He shows a lot of try, is mentally engaged, offers initiative and sometimes offers even before you ask. He follows you freely and comes to meet you in the pasture.
Signs of increasing credit (light green)
Your horse is attentive, relaxed, responsive, greets you with a soft voice and does not walk away when you approach him in the pasture.
Signs of decreasing credit (light red)
Your horse shows lack of effort and interest, is slow in his responses or shows signs of tension or anxiety. He does not (try to) understand, is not relaxed or interested enough to think or reacts instinctive on your aids (with flight, fight, freeze of f***you). You have to work hard to get him to do what you want.
Signs of being indepted to your horse (red)
Repeated refusal, anger or fear. He gives up, is afraid to make mistakes or is in a state of learned helplessness. He turns away from you when you approach him and wants to avoid being saddled or groomed. Even when this behaviour is caused by somebody else, it can be you who has inherited the debts!
Making deposits into the Relationship Account on a regular basis
Everybody with horses will be confronted with all of the signals above in some way at some moment. Good and bad, small or substantial, occasional or structural. Sometimes it is a moment in time but if a certain behaviour shows up more often it becomes a tendency or even structural pattern. So we need to be aware in the Here&Now, because the balance of your Relationship Account is dynamic. It changes all the time when you are together with your horse. In the long run we want to develop lots of credit and stay in the green zone as far a possible. Every session with your horse should ideally add to the balance. On that day and for the longer term, increasing the bond with your horse over time.
What can you do?
-
- Know your horse! Know what makes him happy. Grazing, treats, voice rewards, scratches, resting, running, playing, touching, chewing on something, standing on something or simply doing nothing together. Not every horse likes the same things and it can change with the situation. Lots of horses do not really like to be petted on their face. Stressed horses usually do not value treats a lot and centainly cannot keep their feet still to rest. Slow horses on the other end probably love to stand still and rest, while playful horses like to jump and play!
-
- Find a fair balance between your own ambitions and what is really important to you horse. If you want to make fast progress in educating or training your horse and you ask your horse to intensify his effort you can expect loosing credits with him. If you do not compensate this by doing something for the horse you can expect your progress to slow down or even get stuck. So every day do something for your horse too. You never want to get into the red zone!
-
This is personal. Horses know who is who. This is about the personal relationship account between you and your horse. His relationship with you is not the same as with your co-rider, groom, sister or anybody else. Just like the relationships between people. For one person you'll do just about anything to please or help, while for the other you would not feel inclined to put in any effort. If you lose credits with your horse you cannot ask somebody else to compensate for this. If you want a lot of effort from your horse, you have to restore the balance on the relationship account!
-
- Use variations in training wisely! The cliché that variation in training keeps your horse motivated is only true when this variation is really valued by the horse itself! By example: on one day a concentrated dressage training and on the next day you make a walk with a lot of grazing moments. A variation like: one day dressage and the next day 1 hour of senseless and lonely circles in the walker, does nothing for your horse and thus nothing for your relationship. In other words: find things you can do together that he really likes.
- Play with the relationship account on different time scales. You don't want to take, take, take for a long time until you are deep in the red zone and only then start thinking about how to repair your horse's trust and motivation. The more often you find yourself indebted to your horse the harder it will become to restore the relationship. So think about it on a smaller time scale. You can take on one day and give on the other. Or you can mix and match giving and taking within one trainingsession by altnernating between hard work and easy exercises or fun play moments. It is even better when you can balance give and take continuously by using lots of rewards at any moment your horse puts in a bit of effort. Big rewards like cookies or rest and micro rewards like a quick scratch or a happy voice. I can promise you that's a habit that will make you both feel happy!
Do you want to learn more about how to put this into practice?
Or find out about the possibilities of online study or personal support:
- The Dressage Naturally Virtual Arena
- 1 on 1 Videocoaching
- Online cursus "The 9 Habits of Excellent Horsemanship"
Over motivatie gesproken: Hoeveel krediet heb jij op de Relatierekening met je paard?
Do you want to read the English version? Click here!
Met ambitie is niets mis … zolang je paard graag mee wil doen.
Ik wil graag van alles kunnen met mijn paarden. Ik wil graag rijden. Ik wil graag dat ze zo gezond mogelijk bewegen. Ik wil graag dressuur, springen, buitenrijden en nog meer. Boven alles wil ik echter vooral met veel plezier sámen zijn met mijn paarden.
Wat mijn paarden er van vinden doet ertoe!
Wat mijn paarden van mij vinden doet er ook toe! Bij alles wat ik met mijn paarden doe houd ik altijd in gedachten dat zij nergens om gevraagd hebben. Zij hebben geen idee van mijn wensen en ambities. Zij hebben geen keuze. Ze hechten geen waarde aan ambitie en imago. Zij zijn mij niets verschuldigd!
Hoeveel krediet geeft mijn paard mij?
Ik vind dwang niet leuk en mijn paarden ook niet. En toch vraag ik wel eens even door om een stap verder te komen. Om ze iets te leren, om hun conditie te versterken of in mijn streven de beweging van mijn paarden te verbeteren. Het zou echter niet best zijn als ze me daarna gelijk niet meer aardig vinden. Er moet voldoende “speelruimte” zijn.
De relatie moet zó goed zijn dat ik ook eens wat extra’s kan vragen. Meer inspanning, meer nadenken, meer moeite. Er moet zoveel tegoed staan op de relatierekening met mijn paard dat we nooit in het rood staan. Daarvoor spaar ik dus met regelmaat. Met andere woorden: we doen vaak genoeg dingen die mijn paard echt leuk of fijn vindt. Zo veel dat hij duidelijk geïnteresseerd en gemotiveerd blijft in het samenzijn met mij, zelfs als ik hem eens aan het werk zet!
Hoe werkt het met je eigen geldrekening?
Als je gespaard hebt heb je ook wat extra’s te besteden.
Denk je erover na voordat je iets uitgeeft?
Wanneer moet je zuinig zijn?
Voelt het goed als je rood staat en niets meer te besteden hebt? Lig je er wakker van als je schulden maakt en op krediet leeft?
Hoe dicht loop je langs het randje van je faillissement, waarbij je zoveel schulden hebt dat het leven vastloopt?
Je paard vertelt je hoe de stand van jullie relatierekening is
Tekenen van dik in de plus staan
Je paard is nieuwsgierig en enthousiast, let goed op jou, biedt dingen aan, toont initiatief, denkt mee en is je soms vóór, loopt los met je mee en komt naar je toe in de wei
Tekenen van groeiend krediet
Je paard is welwillend, relaxed, responsief, maakt begroetende geluidjes als hij je ziet en loopt niet weg als je hem uit de wei komt halen.
Tekenen van afnemend saldo
Je paard vertoont geen grote inzet, is traag of geeft signalen van spanning, hij kan of begrijpt iets (nog) niet, hij kan niet nadenken en reageert instinctief, bij elke hulp versnellen of je moet veel moeite doen om iets van hem gedaan te krijgen.
Tekenen van rood staan
Staken, vaak iets weigeren, boos of heel angstig reageren, hij geeft op of is bang om fouten te maken, learned helplessness, hij loopt weg bij uit de wei halen of hij wil weglopen als je met het zadel komt.
Voortdurend blijven sparen
Iedereen krijgt wel eens te maken met al deze signalen, goed en slecht. Het zijn namelijk momentopnames, maar als een gedraging vaker voorkomt heb je te maken met een tendens. Bekijk dus altijd wat er gebeurt in het Hier en Nu, want het saldo van je relatierekening is elk moment van jullie samenzijn in beweging, maar kijk vooral ook naar de algemene tendens over wat langere tijd. Als het goed is, is je krediet dan zo ongeveer hetzelfde gebleven of - beter nog - toegenomen. Ik wil graag dat elke sessie met mijn paarden een positieve bijdrage aan de relatierekening oplevert. Voor de dag zelf én voor de lange termijn, zodat de band met mijn paarden steeds sterker wordt.
Wat kan je doen om te zorgen dat je paard blij, nieuwsgierig en gemotiveerd blijft?
- Ken je paard! Weet waar hij blij van wordt want daarmee kun je krediet kweken. Bijvoorbeeld grazen, een voerbeloning, stembeloningen of aaien/krabbelen op een bepaalde plek, rusten of juist rennen, een bekende makkelijke oefening doen, even kijken of ruiken, spelen of samen niets doen (lees ook eens de blog "10 Manieren om Dankjewel te zeggen”). Bedenk hierbij dat niet elk paard dezelfde dingen leuk of fijn vindt en dat het ook per moment kan veranderen afhankelijk van zijn stemming. Lang niet alle paarden vinden aaien op het hoofd fijn bijvoorbeeld. Een gestresst paard zal doorgaans weinig waarde hechten aan een voerbeloning en kan door de adrenaline slecht stilstaan en rusten. Flegmatieke paarden vinden meestal stilstaan fijn terwijl nieuwsgierige en actieve paarden spelen juist leuk vinden.
- Maak een afweging tussen je eigen ambitie of wens versus het belang van je paard. Als je in korte tijd een flinke stap vooruit wil in de opleiding of training van je paard en daarbij eens wat meer van je paard vraagt kan je verwachten dat je daarna wat goed te maken hebt. Dat is niet erg zolang je de stand van de relatierekening maar goed in de gaten houdt en doet wat nodig is om de balans weer te herstellen. Je wil de dag nooit onder nul eindigen!
- Het gaat om de persoonlijke band tussen jou en je paard. Je paard maakt onderscheid tussen verschillende mensen. Zijn band met jou is niet hetzelfde als zijn band met je bijrijdster, vriend, moeder, hond of ander paard. Net zo als onze relatie met verschillende mensen verschillend is. Voor de één sloven we ons meer uit dan voor de ander, niet waar? Als jij je krediet verspeelt kan een ander dat ook niet voor je goedmaken, zeker niet op langere termijn. Dus als jij veel wil van je paard, moet jij ook veel terug geven!
- De factor tijd maakt ook uit. Je kan geven op de ene dag en nemen op de andere door afwisseling in je training. Bijvoorbeeld de ene dag een serieuze dressuursessie en de volgende dag een wandelingetje aan de hand met veel graasmomenten. Sommige mensen zeggen dat afwisseling in de training altijd goed is, maar denk even na over welke afwisseling daadwerkelijk in de ogen van je paard waardevol is. Het gaat om dingen die je samen doet en die hij leuk vindt, dus die rondjes in de stapmolen leveren niets op voor je relatierekening. Je kan ook geven en nemen in één trainingssessie door een goede afwisseling tussen moeilijke en makkelijke oefeningen en tussen inspanning en rust- of speelmomenten. Je kan zelfs voortdurend spelen met geven en nemen door veel en vaak te belonen voor momenten waarop hij goede dingen doet. Ik doe het allemaal!
Meer informatie of leren hoe je dit in de praktijk brengt?
Of ga gelijk naar de praktijk, waar je dit allemaal kan leren, bijvoorbeeld:
- Jaaropleiding “Progressief Trainingsjaar”
- 5 Day Intensive trainingsweken
- Online cursus "The 9 Habits of Excellent Horsemanship" (english)
Jasmijn en Cass: een gedaanteverandering in 1 jaar!
Door Jasmijn Veldhuizen, oktober 2019
Kasteel van een paard
In juni 2018 kocht ik mijn enorm grote vriend Cassandro Z, oftewel Cass van 7. De handelaar had gejokt en had gezegd dat 1.70 groot was, hij bleek echter zeker 10cm groter te zijn toen ik kwam kijken. Ik ben toch maar een rondje op hem gaan rijden, want ik was er toch, maar ik wilde helemaal niet zo’n groot paard!
Toen ik bovenop hem klom (bij gebrek aan fatsoenlijk krukje) kwam er een overweldigend gevoel van thuiskomen over mij heen. Ik was meteen verkocht! Zo kom ik dus aan mijn enorm grote, magere, slungelige, ongelukkige, in zichzelf gekeerde paard. Dat dit paard opgelapt moest worden was duidelijk, maar wat ons te wachten stond had ik nooit verwacht!
Learned helplessness
Ik ben begonnen met hem flink bij te voeren. Veel ruw voer en goed krachtvoer en luzerne. Daarnaast heb ik de eerste maanden vrij weinig van hem gevraagd. Ik wilde dat hij gewoon kon zijn zonder druk of prestatie. Alleen plezier maken! Cass was enorm in zichzelf gekeerd. Hij had enorm last van zijn learned helplessness en onderging alles zonder te reageren.
Het heeft maanden geduurd voor hij kon laten zien wat hij wel en niet leuk vond.
The Awakening
Toen hij ongeveer drie maanden bij mij was zijn we samen op ponykamp (5 day intensive) geweest bij Liesbeth Jorna. Het was mijn penny-meisjesdroom om ooit met mijn eigen pony op ponykamp te gaan. Dat de betreffende pony 1.80 m is maakte mij niets uit.
In die 5 days hebben we Cass helemaal zien opbloeien. Liesbeth heeft mij enorm geholpen om hem uit zijn schulp te krijgen. Ik noem die week, de week dat Cass wakker werd ofwel ‘The Awakening'.
De (simpele) oefeningen die we die week van Liesbeth hebben geleerd vormen nog steeds de basis van ons trainen samen. Cass is er die week achter gekomen dat oefeningen ook leuk kunnen zijn, zoals op een verhoging staan. Hij was helemaal gelukkig daarboven en heeft er wel een half uur gestaan.
Een ongeluk zit in een klein hekje
Vanaf die week is Cass alleen maar meer gaan opbloeien. Er kwam een enorme persoonlijkheid tevoorschijn! Helaas kreeg hij kort na de 5 Day Intensive een ongelukje thuis. Hij sprong in een hek en moest los gezaagd worden. Mijn holistisch dierenarts kon gelukkig geen ernstige verwondingen vinden, maar vond wel een vernauwing in zijn ruggengraat ter hoogte van zijn lendenen. Iets wat we eigenlijk al hadden gezien aan de hand van hoe hij zijn achterhand (niet) gebruikte. Ze heeft dit behandeld en sindsdien is het stukken beter, al zal er altijd een kleine vertraging blijven in zijn achterhand.
Omdat Cass een tijd alleen moest staan om te herstellen van zijn hekavontuur kon hij zijn energie niet kwijt in de grote wei. Zijn enorme persoonlijkheid, die eindelijk tevoorschijn was gekomen, bleek nu een beetje veel van het goede te zijn. Hij werd in de omgang erg vervelend, dwingend en dominant. Dan is 1.80 m wel heel groot! In die tijd heb ik veel oefeningen met hem gedaan om hem ‘op te voeden’ we deden weer veel de oefeningen die we van Liesbeth hadden geleerd. Ook had Liesbeth goede tips en tricks om zijn gedrag in goede banen te lijden. Gelukkig kon Cass na een paar weken weer de kudde in waar hij zijn energie weer goed kwijt kon. Hierdoor en door mijn opvoeding werd hij een zeer leuk, speels, grappig en vriendelijk paard, die graag voor je werkt!
Vriendschap
Er groeide een echte vriendschap tussen Cass en mij. Het heeft ongeveer 7/8 maanden geduurd voor ik het idee had dat hij mij leuk vond. De eerste keer dat hij opkeek toen ik zijn naam riep of de eerste keer dat hij naar me toe kwam in wei waren echt overwinningen!
Ook in de wei begon hij zijn plaats te vinden tussen alle (17) ruinen. Hij blijkt een echte clown te zijn en doet niks anders als spelen en klieren. Hij lijkt wel aan zijn tweede jeugd te zijn begonnen. Gelukkig zijn er in de kudde genoeg andere paarden om mee te spelen, maar ook om hem manieren bij te brengen. Hij wil nog wel eens de oudjes pesten en dan komen de bazen keurig ingrijpen.
Dressuur met plezier
Na maanden aan een lange teugel rond te hebben gewandeld om het plezier in het rijden te vinden zijn we een paar maanden terug serieuzer gaan trainen. Cass was goed op gewicht en ook in zijn koppie zat het allemaal weer goed, dus werd het tijd om aan zijn grote, scheve lichaam te gaan werken. Daarnaast had ik een redelijk goed idee van hoe Cass leert en wat hij fijn vindt.
Springen kan hij goed en vindt hij geweldig, via zijn fokker ben ik erachter gekomen dat hij met 6 jaar al 1.30 sprong (goh, hoe zal zijn rug kapot zijn gegaan??), zijn volle zus staat bij een olympische springruiter op stal. Daarnaast hebben we het geluk dat we een zeer goede springinstructeur in de buurt hebben, dus met springen zat het al snel wel goed.
Van dressuur hebben we allebei echter niet zo veel kaas gegeten. Tijdens het rijden wil ik dat Cass er ook plezier in heeft en wil ik natuurlijk zo min mogelijk hulpmiddelen gebruiken, zoals sporen of zwepen. Cass is alleen erg bot op het been en reageert slecht op been hulpen. Hij is waarschijnlijk altijd door sterke mannelijke ruiters gereden met flinke sporen, dan ben ik maar een klein veertje voor hem. Via Q&A’s van Liesbeth kwam ze met goede tips waar we weer een tijd mee voort konden. Ook blogs van Karen Rohlf hebben veel geholpen, vooral die over ‘lazy’ horses. Op deze manier puzzelde ik van alles aan elkaar en maakte ik afwegingen waar ik mij goed bij voel. Met sommige dingen gebruik ik een spoortje of een zweepje, maar we kunnen al steeds vaker zonder.
Duidelijkheid en nadenken
Ondertussen heb ik een revalidatietrainer in de buurt gevonden die ons verder helpt met het rijden en hem leert zichzelf te corrigeren in zijn lichaam. Ik ken Cass ondertussen goed genoeg om te weten wanneer ik hem even moet pushen of wanneer ik hem even pauze moet geven. Cass heeft regelmatig een pauze nodig om geleerde dingen te verwerken of om gewoon even te niksen voor hij weer aan het werk gaat. Hij doet erg zijn best en probeert echt mee te denken tijdens het rijden. Helaas heeft Cass nooit goed geleerd om zelf na te denken. Ik zeg altijd: ‘Cass zit niet op nadenken’. Zodra hij zelf een oplossing moet verzinnen valt hij terug in oud gedrag en keert hij in zichzelf. Hij kan soms erg boos worden als ik hem daar dan uit haal, maar hij is dan des te trotser als hij het (eindelijk) wel snapt! Cass heeft heel veel duidelijkheid nodig en moet snappen wat er van hem gevraagd wordt, anders wordt hij nerveus. Zo raakte hij laatst erg overstuur tijdens een demo waar de persoon die de demo gaf hem totaal geen duidelijkheid gaf. Toen ik hem zijn bekende oefeningen (die van Liesbeth natuurlijk) liet doen kalmeerde hij snel weer.
Toekomst plannen
Nu Cass steeds gezonder en beter begint te lopen heb ik onze eerste dressuurwedstrijd ingepland. Die eerste lukte niet zo goed maar de tweede keer hadden we monsterscores! Geestelijk denk ik dat Cass dit nu ook goed aan kan, stiekem denk ik dat hij het best leuk zal vinden om een beetje rond te paraderen tussen witte hekjes. We hebben ondertussen aan meerdere demo’s meegedaan en Cass deed dit super!
We gaan natuurlijk ook verder met onze revalidatietrainer om Cass zijn lichaam gezond te houden. Hopelijk gaat Cass iets beter leren nadenken en oplossingen bedenken, ik blijf hem uitdagen om na te denken natuurlijk. Ik denk dat Liesbeth ons daar vast goed bij kan helpen in onze volgende 5 Day Intensive.
Cass is oprecht mijn beste vriend en ik denk dat hij mij ondertussen ook erg leuk vindt. Toen ik vorig jaar een groot sullig paard kocht had ik nooit verwacht dat hij zoveel zou veranderen en dat ik zo veel zou leren. Er zijn momenten geweest dat ik dacht, waar ben ik aan begonnen of ik wil helemaal niet zo’n paard (hij was soms een monster van 1.80m groot), maar gelukkig heb ik doorgezet, want ik zou het nu niets meer anders willen.
Liefs van Cass en Jasmijn
Rio, de start van een revalidatietraject. Wat doen we precies en waarom?
Totaal ongepland is een nieuweling aan onze familie toegevoegd: Raskanio, kortweg Rio.
Hij kwam per toeval op ons pad, 12 jaar oud, afkomstig uit Letland/Litouwen, nog maar een jaar geleden geruind en met wedstrijdervaring op Intermediair 1 niveau.
Het eerste dat opviel: zijn ademhaling is niet okee!
Zijn trainer mij zag spelen met Skoki en vroeg of ik hem zou kunnen helpen met het oplossen van schrikachtigheid en een onzuivere stap bij Rio. Long story short … Ik heb een uurtje met hem gespeeld en merkte dat er van alles niet helemaal in orde was maar dat hij heel graag alles goed wil doen en begrijpen. Zijn enorm vriendelijke karakter sprak ons zo aan dat we hem hebben gekocht!
Het eerste wat mij opviel toen ik hem zag was dat hij helemaal strak stond. Zijn spieren voelden aan als steen hij haalde heel oppervlakkig adem. Hij was enorm bang om fouten te maken, had een enorm hoog niveau van “learned helplessness” en een groot gebrek aan zelfvertrouwen. Kijkend naar zijn lichaam droeg hij zijn hals als een tuiger, liep met een holle rug en zijn stap was lateraal. Op foto’s was kissing spines aangeetoond.
In deze toestand werd hij getraind om op internationaal niveau te presteren. Het behoeft denk ik niet veel toelichting om te begrijpen dat hij er echt niet best aan toe was!
Waar de toenmalige eigenaar dacht hem als leermeester voor een ambitieuze jonge ruiter te verkopen zag ik een revalidatieproject! Maar … op het moment dat ik dit verhaal schreef was hij inmiddels een maand bij ons en hij ontwikkelde zich geweldig fijn! Hij begon te begrijpen dat hij zelf zijn hersens mag (en moet …) gebruiken en dat hij nieuwsgierig mag zijn. Baanbrekend! Langzaamaan viel ook het kwartje dat een foutje maken hem geen straf oplevert en kon hij steeds beter nadenken en ontspannen.
Inmiddels zijn we een paar jaar verder en het gaat geweldig goed met hem! Hieronder kan je volgen wat we met hem hebben gedaan en waarom.
Eerst zijn hoofd, dan zijn lichaam
Omdat zijn bewegingen erg strak en stijf waren vroegen veel mensen of ik hem gelijk naar een osteopaat of andere body worker zou brengen. Mijn focus lag echter in de eerste weken vooral op zijn mentale en emotionele ontwikkeling. Als hij beter begrijpt wat er gebeurt en de kans krijgt om na te denken en keuzes te maken, krijgt hij meer zelfvertrouwen, nieuwsgierigheid en zelfstandigheid en raakt hij meer ontspannen. Zolang die geestelijke ontspanning er niet is heeft het weinig zin om van alles te doen aan zijn fysiek want alles wat een behandelaar los maakt zit zomaar weer vast door de stress.
Een greep uit de dingen die we hebben gedaan om hem te helpen met zijn mentale en emotionele toestand:
- stilstaan en wachten … wachten … op tekenen van ontspanning,
- moving massage, zodat hij ook in beweging en bij aanraking durft te ontspannen en zich meer bewust wordt van zijn lichaam
- de “7 games” van Parelli om een fijne basiscommunicatie op te bouwen.
- verplaatsen van voorhand of achterhand als isolaties zowel in stilstand als in stap en draf,
- zonder hulpteugels balans en losgelatenheid vinden aan de longe en daarbij elke poging in de goede richting aanmoedigen.
- leren ontspannen bij aanraking met zwepen, touwen en jassen,
- zelfstandig over plastic lopen, op verhogingen staan (zie foto) en door smalle doorgangen gaan waarbij hij in rust leert om zelfstandig en kalm zijn eigen hersens te gebruiken.
- laten zakken van zijn hoofd en hals,
- inparkeren om op te stijgen aan twee kanten
- zelfstandig de trailer inlopen zonder dat ik meeloop.
- cavalettiwerk aan de longe voor souplesse, buiging van gewrichten en rompstabiliteit (zie foto’s en later ook de video met meer gevorderd cavalettiwerk onder het zadel)
- en gewoon lekker met de andere paarden mee op buitenrit. Feitelijk was dat de eerste keer dat ik erop zat: hup met Jane samen in de trailer, naar het bos, door het water, lekker fris en vrolijk vooruit!
Het is ongelooflijk hoe snel hij veranderde in zijn hoofd en mooi om te zien hoe dat al veel aan zijn lichaam verandert! Dit was een goed begin!
Een beetje meer paard worden
Daarnaast hebben we veel dingen veranderd die voor hem jarenlang “normaal” waren: geen bandages meer maar blote benen, ijzers eraf, stang en trens vervangen door een simpele bustrens, in de groep leven in plaats van isolatie en veel minder staluren. Hij is vrijwel zijn hele leven hengst geweest en moet nu eigenlijk opnieuw leren hoe het kuddeleven werkt. De merries vinden hem wel leuk maar Matador is baas en die vindt niet zomaar alles goed! De kudde – nu 6 paarden bij elkaar – begint hem nu langzaamaan te accepteren en we zien hem steeds vaker in de groep in plaats van op een afstandje. De enige momenten dat hij echt uit de groep moet is als één van de merries hengstig wordt. Hij springt er dan op en dat brengt veel te veel onrust en risico met zich mee.
Uit balans en veel te afhankelijk geworden van de ruiter
Maar dan is er ook het verhaal van zijn bewegingen. Daar moest echt veel aan veranderen. Op de foto bovenaan kan je duidelijk zien hoe arm de bespiering van de rug en achterhand is ontwikkeld en hoe de fascia in de achterhand verstrakt zijn. Hij is jarenlang gereden op een manier die zijn lichaam en geest niet goed heeft gedaan. “Self carriage” is de allerbelangrijkste factor om fysieke problemen bij rijpaarden te voorkomen: een eigen houding en een eigen balans. Van beiden was totaal geen sprake. Hij bleek erg scheef! Als hij even vertikale balans vond (het gewicht goed verdeeld over beide zijden en met ongeveer gelijke diagonalen) en de bovenlijn eindelijk een beetje durfde te ontspannen, dan viel hij zo naar voren dat hij moest versnellen om zijn lichaam overeind te houden. Ik merkte daarbij gelijk ook dat “er geen goede rem” op zat! In galop was het nog erger: hij was duidelijk gewend om door de ruiter “in de benen” gehouden te worden en kon in het geheel niet zijn eigen balans vinden of bewaren met een losse teugel. Hij probeerde zichzelf in balans te houden door hard te gaan en wist zich geen raad met bochten! Best spannend als je erop zat!
Een greep uit de dingen die we met succes hebben gedaan:
- aaien en zwaaien met de zweep, zodat hij er niet meer bang voor is en ik de zweep kan gebruiken om iets uit te leggen zonder stress
- langzaam en in balans stappen zodat hij zijn passen af kan maken. Zijn stap is – zelfs in de wei – kort en telgang-achtig en ik weet inmiddels via vorige eigenaren dat dit echt in zijn genen verankerd zit. Zijn moeder en een volle broer bewegen precies hetzelfde in stap.
- uitleggen van hulpen voor plaatsing van voor- en achterhand (zie foto’s onderaan), “drunken sailor exercise” (gewicht en richting afwisselend van linkerschouder naar rechterschouder en terug) “fishtailen” (achterhand van links naar rechts en terug terwijl de voorhand rechtuit gaat) in stap en draf. Als deze dingen licht en makkelijk gaan is het namelijk veel gemakkelijker om te communiceren bij de …
-
Na een paar weken voor het eerst een zo goed als symmetrische zweetprint onder het zadel! … “basic alignment exercise” voor het vinden van symmetrie en vertikale balans. Ik heb hier heel veel aandacht aan besteed en dat zal ook altijd zo blijven. Zonder die vertikale balans (of rechtrichten) is losgelatenheid en later verzameling zonder spanning totaal onmogelijk. Die symmetrische zweetprint op de foto hiernaast is niet vanzelfsprekend!
- uitleggen van de “ho-hulpen” en achterwaarts op ademtaal en zithulpen (dus met zo min mogelijk teugelgebruik), vooral omdat hij moeite heeft om zichzelf in balans te houden en daardoor steeds harder gaat lopen. Een met behulp daarvan …
- veel overgangen van stap/draf naar halt, waarbij mijn belangrijkste focus is dat hij fijn los en op lengte blijft in rug en hals.
- “corners game” om in balans door hoeken en wendingen te gaan,
- halsstrekken zonder verandering van tempo en balans (al blijft hij hierbij nog wel teveel achter de loodlijn …)
- slangenlijnen met veel buigingswisselingen voor souplesse en losgelatenheid
- galopperen aan een losse teugel, ook in kleinere voltes
Allemaal oefeningen die erop gericht zijn dat hij lichte hulpen goed begrijpt en dat hij ontdekt dat hij zichzelf overeind kan houden. Zodat hij kan en mag ontspannen en zijn bewegingsvrijheid kan hervinden! Natuurlijk doen we niet al deze dingen tegelijk. Per keer kiezen we hier een aantal uit, zodat hij gelegenheid heeft om het ook allemaal te onthouden en verwerken.
De winst en de reis
De grootste winst? Een blij en gezien de historie optimaal gezond en los paard. Dat hij heeft geleerd om rustig na te denken en dat nieuwsgierig zijn gewaardeerd wordt. Dat zijn ademhaling weer normaal is. Dat hij kalm kan halsstrekken in draf zonder naar voren te vallen en daarbij heel ontspannen en tevreden briest! Dat hij lichte hulpen beter begrijpt en daardoor veel beter op eigen benen loopt. Dat hij zijn plezier in springen weer terug gevonden heeft. Dat hij nu ook regelmatig zonder hoofdstel wordt gereden en ook wissels en zijgangen kan lopen zonder teugels!
Een paar punten blijven altijd aandacht vragen. Zjn vertikale balans en losgelatenheid moeten we blijven ontwikkelen. Als je daar een poosje geen aandacht aan besteed wordt hij snel weer schever en stijver. Maar nu is zijn rug veel losser geworden, zijn achterbenen buigzamer, zijn passen langer en zijn stap zuiverder. En vooral: hij heeft er echt weer plezier in! Hij voelt zich zichtbaar en voelbaar beter!
Meer inzicht en kennis zodat je zelf keuzes kan maken in de training?
Leren hoe je dit in de praktijk brengt? Doe dan mee aan de Jaaropleidingen Blokkadevrij Trainen
Dansen met je paard. 4 elementen voor een dans op jouw niveau
Dansen met je paard is meer dan de afzonderlijke stappen of oefeningen. Het gaat niet om training of opleiding op dat moment. Het gaat om spelen met bewegingen en kwaliteiten die jij en je paard al onder de knie hebben. Rijden wat je al hebt.
En die dingen rijden met ritme, flow, plezier, uitstraling, creativiteit, improvisatie… maken dat het goed voelt. Zo goed, dat het volgende keer vanzelf nog makkelijker gaat!
Met deze 4 elementen kunnen jij en je paard de dans maken
- Basis bewegingen - Gebruik de basisbewegingen die jullie samen redelijk of goed beheersen zodat je er mee kunt spelen.
- Patronen - Combineer basis bewegingen op een manier waarop dingen makkelijk samen- of overvloeien. Speel met hoeken, rechte lijnen, vloeiende bogen en symmetrie in de rijbaan.
- Creativiteit - "Think out of the box!” - Speel met obstakels, cavaletti, sprongen,... - Rijd andere dan standaard lijnen - Herhaal voor gevoel van ritme en refrein
- Ga voor extra uitstraling - Voorkom moeilijke bewegingen: rijd wat je hebt en geniet van de dans - Creëer een gevoel van harmonie: voel naar je paard, wissel leiden en volgen vloeiend af - Voel naar wat mogelijk is, in het “hier en nu”.
Blooper? Improviseer, neem het zoals het is en maak er iets goeds van.
Doe er een muziekje bij of geniet stilletjes van het ritme van de voeten.
Smile & enjoy the ride!
L*
Gedachten over verzameling, aanleuning en neusriemen
Naar aanleiding van een paar dagen jureren in het ZZ-licht..
Principe: De kwaliteit van de aanleuning is het resultaat van wat er in het lichaam én in het hoofd van je paard gebeurt.
Verzameling en aanleuning
Een soepele aanleuning en lichtheid in de voorhand zijn mogelijk als je paard zelf zijn balans en houding in de verzameling kan bewaren: eigen balans, eigen houding en op zijn eigen vier benen. Naarmate zijn vertrouwen, begrip voor je hulpen en atletisch vermogen toenemen kan hij zichzelf meer en langer verzamelen zonder zijn balans te verliezen en blijft hij daar ook ontspannen bij.
Die eigen balans, lichtheid en losgelatenheid kun je niet bereiken door het afdwingen van een opgerichte houding of het aansnoeren van de neusriem zodat je paard je hand niet kan ontwijken. In dressuurwedstrijden zien we echter telkens weer ruiters die dat proberen. Komt de verzameling (nog) niet vanuit het paard zelf, dan verliest hij zijn balans en daarmee ook zijn ontspanning, losheid en lichtheid ... en niet te vergeten: zijn plezier! Stel je maar eens voor hoe het voelt als je gedwongen wordt om met een ambitieuze stijve hark te dansen als je zelf de danspassen nog niet beheerst. Het resulteert in een strakke aanleuning of het open willen sperren van de mond (ook te zien aan opgetrokken lippen of uitgestoken tong) en leidt uiteindelijk vaak tot verzet of zelfs blessures. Dingen die je als jury regelmatig tegenkomt en niet kunt negeren!
Neusriemen
Ik heb al jaren geleden bij bijscholing voor Z juryleden gevraagd wat nu een "te strakke neusriem" is, want dat staat officieel als wreedheid te boek. Daar kwam een duidelijk antwoord op: er is geen norm!
In januari 2012 hebben diverse maatschappelijke en wetenschappelijke groepen, waaronder de ISES (International Society for Equitation Science) en Australia’s Veterinary Institute for Animal Ethics, een voorstel gedaan aan de FEI om een eenvoudig meetinstrumentje te introduceren om vast te stellen of neusriemen niet te strak zijn aangehaald. Gek genoeg heeft de FEI, ondanks steeds groeiende druk van publiek en wetenschap, nog niet gereageerd...
Alhoewel er dus geen norm is, is er wel een waarheid: als een paard de gelegenheid krijgt laat hij ons zelf zien wanneer we goed rijden. Hij kan ons laten zien wanneer het nog niet goed voelt: hij spert zijn mond open, rommelt met zijn tong, knarst, rent er tegenin of rolt zijn hals op om de druk ontwijken. Als het goed voelt is zijn mond ontspannen dicht en hij kauwt, slikt en likt. Dat zijn natuurlijke uitingen van ontspanning die moeilijk gaan met op elkaar gebonden kaken. Probeer dat zelf maar eens met je kaken op elkaar geklemd terwijl je aan het sporten bent.
Positief trainen
Als ruiter en trainer moet je signalen in de aanleuning dus serieus nemen, zowel het goede als het slechte. Denk niet te gauw "dat doet hij nou eenmaal" als hij iets doet met zijn mond of tong. Denk niet dat rijden met stang en trens meer punten oplevert (die vraag krijg ik ook wel eens van een ruiter).
Geef je paard gelegenheid om zijn kaken te ontspannen, te likken, slikken en kauwen, of de mond te openen als de druk te hoog wordt, door gebruik te maken een losse neusriem of helemaal geen neusriem. Wat je ziet of voelt in je handen is waardevolle informatie van je paard, die richting kan geven aan je training. Hij spreekt namelijk altijd de waarheid. Het is de beste feed-‐back die je kan wensen. Je paard is je belangrijkste jury en instructeur!
En als het om verzameling gaat: geef je paard gelegenheid om zich hierin geleidelijk te ontwikkelen. Eis niet van je paard om verzameling lang vol te houden als je aan de aanleuning merkt dat hij je dat nog niet geven kan of geven wil. In de training betekent het dat je soms een stap terug moet doen: korter, eenvoudiger oefeningen, elke goede poging echt belonen en ontspannen tussendoor. Geeft je paard groen licht? Begrijpt hij je, verzamelt hij zich zelf en is zijn mond ontspannen? Dan kun je de grenzen steeds een stukje gaan verleggen. Een paar passen langer volhouden, meer oefeningen achter elkaar, met meer verzameling of meer schwung.
Door zo te trainen, met een open hart voor wat je paard je vertelt, kom je sneller vooruit en heb je samen meer plezier. Dan voelt het voor je paard alsof het dansen onder jouw zachte maar zekere leiding een feestje wordt. En je gevoel bedriegt je nooit: echte verzameling voelt goed!
Leerversnellers voor je paard: Positieve, Negatieve en Neutrale Bekrachtiging (R+, R- en R0)
Hoe leert een paard eigenlijk? Dat zou elke ruiter of instructeur moeten weten!
Een paar quotes … herkenbaar?
- Leert hij het nou noooooiiiitt? (Hallo! Eerlijk? Dat zou ik zelf kunnen zijn jaren geleden …)
- Straffen is soms echt wel nodig, maar alleen onmiddelijk gevolgd op het vergrijp
- Voor belonen hoef je geen moment te kiezen, dat kan altijd wel
- Als ik mijn been eraf doe stopt hij gelijk
- Ik krijg pijn in mijn schouder doordat ik de linkerteugel strak moet houden
- Werken met negatieve bekrachtiging is fout
- Mijn paard is stout en opdringerig
- Mijn paard heeft geen zin in de training of laat zich niet vangen
- Sommige mensen kunnen ongelooflijke dingen met paarden. Het is net magie! Dat is niet voor mij weggelegd …
Gebrek aan kennis over gedragsleer oorzaak nr. 1 van “probleempaarden” en blessureleed
Ik kom in mijn bestaan als instructeur enorm veel situaties tegen waar problemen zijn ontstaan door onbewust aangeleerd ongewenst gedrag.
Onbewust omdat het erin geslopen is zonder dat de eigenaar dit heeft bedoeld. Het wordt pas opgemerkt als die zich eraan gaat storen of als er problemen ontstaan. De oorzaak is doorgaans dat de eigenaar zich er niet van bewust is dat een paard net zo simpel gewenste als ongewenste dingen aanleert en dat een paard op elk moment en van elke situatie leert.
Aangeleerd doordat de eigenaar geen kennis heeft van hoe een paard leert of die kennis niet juist toepast.
De invloed van gebrek aan kennis over hoe een paard leert gaat echter verder dan je denkt! Bij onduidelijkheid in het aanleren van hulpen ontstaat dikwijls een situatie waarbij de ruiter voortdurend zonder effect dezelfde hulpen blijft geven of een paard voortdurend blijft helpen, compenseren of begrenzen. Dit kan bijvoorbeeld leiden tot steeds ergere scheefheid of tot blokkades door een onnatuurlijke houding en beweging. Die scheefheid en blokkades kunnen leiden tot blessures waarvoor langdurige revalidatie trajecten nodig zijn.
Daarnaast kan het ongewenste gedrag natuurlijk leiden tot onveilige situaties. Zeker met de gemiddeld toegenomen sensibiliteit en beweeglijkheid van onze paarden heeft dat tot gevolg dat veel vaker dan nodig paarden als stout, onhandelbaar of gevaarlijk stilletjes van het toneel verdwijnen.
Deze kennis maakte voor mij en mijn paarden veel verschil
Bij gedragstraining van paarden wordt veel gesproken over R+ en R-
De R staat voor het woord reinforcement en dat vertalen we als bekrachtiging of bevestiging van gewenst gedrag.
De + betekent dat je iets toevoegt.
De – betekent dat je iets weghaalt.
R+ is positieve bekrachtiging van gedrag
Door het toevoegen van een beloning bij gewenst gedrag of een gewenste respons krijgt je paard een fijn gevoel. Dit nodigt hem uit om dat gedrag of die respons vaker te doen.
Wil je dit principe effectief toepassen dan zijn twee factoren van groot belang. In de eerste plaats moet je een duidelijk beeld hebben van wat jij het gewenste gedrag of de gewenste respons vindt, want je paard heeft geen idee! En daarnaast is een passende manier van belonen belangrijk. De grootste beloning, die het allerbeste voelt, is echte ontspanning. Meer informatie over beloningen die voor jouw paard effectief zijn vind je in de blogpost "10 Manieren om dankjwel te zeggen.
R- is negatieve bekrachtiging van gedrag.
Door je hulp of de druk weg te nemen zodra je paard doet wat je bedoelde krijgt hij een gevoel van opluchting en dit nodigt hem uit om de volgende keer dat gedrag te herhalen.
Ook hiervoor geldt dat dit alleen maar werkt als de toepassing goed is. De juiste vorm en volgorde in je hulpen en een goede timing van het weghalen van de druk zijn cruciaal. Het liefst bereik je niet alleen een gevoel van opluchting maar geef je je paard gelegenheid om echt tot ontspanning te komen. Het komt veel voor dat die timing off is waardoor paarden juist het tegenovergestelde leren van wat je wenst. Bijvoorbeeld je beloont een traag paard na de inspanning in plaats van op het moment van zijn grootste inzet.
In de natuur vormen zowel R+ als R- het gedrag van paarden. In beide gevallen is ontspanning de ultieme beloning. In de opvoeding van paarden om zich te kunnen handhaven in onze mensenwereld en in de training wordt ook van beide leerprincipes gebruik gemaakt. Het is daarbij wel heel duidelijk dat paarden sneller leren en een sterkere relatie met hun trainer ontwikkelen als R+ (het belonen) daarbij de overhand heeft. Net als in de mensenwereld creëert het vertrouwen en motiveert het paarden als je je waardering voor zijn inzet laat blijken.
Gedrag afleren of ontmoedigen door P+ en P-
De P staat voor punishment en dat vertalen we als straf of correctie.
P- betekent dat je een fijn gevoel of een beloning wegneemt zodat het ongewenste gedrag “uitdooft”. Bijvoorbeeld: als mijn paard tegen de staldeur schopt als ik ga voeren, dan loop ik weer weg met het voer. Daardoor ervaart hij dat niet schoppen ertoe leidt dat hij eerder voer krijgt en het schoppen verdwijnt. In de praktijk blijkt onbewust gegeven beloningen vaak een oorzaak van ongewenst gedrag.
P+ betekent dat je een onaangename prikkel toevoegt zodra je paard ongewenst gedrag vertoont. Bijvoorbeeld: je paard een tikje op de borst geven als hij je voorbij loopt.
Op het eerste gezicht lijkt punishment wreed maar op precies de juiste manier toegepast hoeft dat dus niet per definitie altijd zo te zijn. En ook deze vormen van leren tref je aan in het natuurlijk gedrag van paarden.
Enkele voorbeelden van uitkomsten van wetenschappelijk onderzoek
- De meeste gedragsproblemen kunnen voorkomen of verbeterd worden door een goede analyse van de factoren die het gedrag beïnvloeden. (Note: Let dus op patronen en vaste volgordes in gedrag. Wat gebeurt er voorafgaand aan ongewenst gedrag? En wat gebeurt daar weer voor?)
- Paarden die leerden om halt te houden aan de lange teugel met behulp van een combinatie van R- (teugeldruk ontspannen) en vervolgens R+ (belonen) deden dit met minder onrust in de hoofd/halshouding en nageeflijker dan paarden die dit leerden met alleen R-.
- Jonge paarden die werden beloond met voer (R+) als ze juist reageerden op een commando hadden aanzienlijk minder tijd nodig om een aantal vaardigheden te leren dan een groep die niet met voer werd beloond. Bovendien bleken de met voer beloonde paarden na langere tijd zich het aangeleerde beter te herinneren en vormden zij een sterkere band met de trainer.
- Bij alleen het gebruik van straffen (P+) neemt ongewenst gedrag weliswaar af maar leert het paard niet het gewenste alternatieve gedrag. Straffen leidt vaak tot onduidelijkheid en onzeker gedrag want het paard krijgt geen informatie over wat hij wél moet doen.
Nieuw? Neutrale Bekrachting oftewel “R0”
Er is wat mij betreft nog een extra vorm van bekrachting die niet onder de voorgaande leerprincipes te vangen valt. Een leerversneller die bijzonder effectief is en die ik nog niet in wetenschappelijke literatuur heb kunnen vinden: R0 oftewel neutrale bekrachtiging.
Neutrale bekrachtiging houdt in dat je gewenst gedrag – gevraagd of ongevraagd – laat gebeuren en voortduren zonder het te beïnvloeden. Je synchroniseert ermee, zoekt harmonie ermee, je past je aan, je beweegt of zit mee. Je geeft geen hulpen om het te behouden, ondersteunen, begrenzen of aan te passen. Je voegt niets toe en je haalt niets weg. Er is ontspanning! Je gaat mee in wat gebeurt zonder het te betuttelen of bekritiseren. Je neemt aan wat je paard aanbiedt zonder het op dat moment te (willen) beïnvloeden.
Het tegengestelde van R0 is micromanagement: voortdurend hulpen blijven geven, drijven, begrenzen, ondersteunen, helpen, corrigeren etc. Daarbij is nooit een moment van ontspanning! Wij mensen vinden het van nature moeilijk om niet te willen beïnvloeden wat gebeurt :)
Enkele voorbeelden:
- Matador springt tijdens een demonstratie onbedoeld aan in de “verkeerde galop”. Ik corrigeer hem niet maar help hem ook niet. Ik schakel om in mijn hoofd en ga met hem mee. Het voelt goed, hij ontspant en hij springt zelfverzekerd door. Het wordt de beste contragalop ever en sindsdien gaat de contragalop stukken beter.
- Op Ivo heb ik altijd van intructeurs gehoord “drijf, drijf, drijf!”, maar hij kreeg meer en meer tegenzin. Sinds ik stopte met hem voortdurend achter de broek zitten ging alles (alles!) beter. Bij de warm-up draafde hij graag maar voor een 5 en ik synchroniseerde mijn energie met die van hem. Ik wilde traag zijn niet belonen, maar ook niet pushen. Doordat hij zich kon ontspannen nam zijn motivatie toe, hij werd vlotter, verzameling werd veel makkelijker, mijn sporen konden in de kast en áls ik dan wat vroeg was hij er ook! Hij bleek veel sensibeler en sneller te leren dan ik ooit had verwacht en hij vergat het ook niet meer.
In bijgaand videosnapshot zie je een voorbeeld van zo’n moment waarin ik een travers inzet en er helemaal niets meer aan doe behalve meezitten. Had ik mee er wel mee bemoeid dan had ik daarmee hoogstwaarschijnlijk zijn beweging, houding en vooral het ritme verstoord.
Het gevolg van werken met neutrale bekrachtiging is duidelijk: meer ontspanning, meer inzet, meer zelfvertrouwen, meer in zijn eigen houding en balans (blokkadevrij), meer op eigen benen lopen, sneller en duurzamer leren. Waarom? Het voelt goed en wat goed voelt groeit.
Les 1 voor instructeurs in opleiding: hoe leert een paard?
In een onderzoek onder 830 trainers en instructeurs in Australië werd pijnlijk duidelijk dat zij geen goed begrip hadden van de werking en toepassing van manieren waarop een paard leert (zie kader). In de praktijk hier zie ik dat patroon ook erg vaak bij de regulier opgeleide instructeurs en jonge mensen die een paardenopleiding doen. In mijn eigen ORUN opleiding ontbrak deze kennis ook. Onlangs bij een lezing op de HBO opleiding Hippische Bedrijfskunde in Dronten zag ik tot mijn verbazing ook veel glazige blikken toen ik over R+ en R- sprak.
In het onderzoek in Australië (2008) antwoorde ca. 80% van hen dat ze positieve bekrachtiging erg nuttig vonden maar slechts 3% kon uitleggen hoe je het toepast in de training. 80% zei ook dat weghalen van de druk (hulp) de belangrijkste beloning was voor een paard maar slechts 20% vond negatieve bekrachtiging nuttig … terwijl dat hetzelfde is. Bovendien kon slechts 12 % uitleggen hoe negatieve bekrachtiging precies werkt. Minder dan 5% kon uitleggen wat de functie en toepassing van straffen is maar het werd wel toegepast.
Dit zou juist één van de eerste dingen moeten zijn die alle paardenprofessionals in opleiding zouden moeten leren! Door de International Society of Equitation Science (ISES) wordt hierop sterk aangedrongen. En leren van de theorie is natuurlijk niet genoeg. Je moet het je letterlijk eigen maken. Zo grondig dat het een automatisme wordt. Als instructeur moet je het bovendien ook herkennen en kunnen uitleggen aan je leerlingen.
Op de één of andere manier lijken veel wedstrijd- of sportgerichte ruiters te denken dat dit alleen belangrijk is voor mensen die hun paarden trucjes leren of voor vrijheidsdressuur.
Als álle instructeurs en trainers deze kennis aan hun leerlingen zouden doorgeven zorgt dat ervoor dat …
- er veel minder paarden en ruiters in de problemen komen
- je sneller en duurzamer trainingsresultaten bereikt
- minder paarden “weggedaan” worden vanwege gedrag
- minder paarden blessures krijgen
- je meer plezier beleeft aan je paard en aan de sport en
- dat het welzijn van paarden in training en sport enorm toeneemt!
“An idea that is developed and put into action
is more important than an idea that
exists only as an idea.”
Buddha
Zelf leren om deze leerversnellers in de praktijk toe te passen?
Een succesvolle toepassing van de leerprincipes in de praktijk vraagt om meer detail dan in een artikel even uit te leggen is. Er zijn ook nog meer leerprincipes dan alleen R+, R- en R0. Wil jij je dit ook eigen maken? Neem dan deel aan een 5 Day Intensive, aan een Jaaropleiding van Sport & Horsemanship United, of combineer de online cursus van Dressage Naturally met live begeleiding van Liesbeth Jorna.
Gratis Ebook met o.a. 10 manieren om je paard te belonen
Vraag het Ebook HIER aan[/vc_column_text][/vc_column][/vc_row]
Een blij en blokkadevrij paard? Word goed in simpel rijden!
In deze blog:
- Verpruts niet wat moeder natuur cadeau geeft!
- 2 fouten die bijna iedereen maakt
- Blokkadevrij rijden houdt je paard gezond
- 4 sleutels om daar goed in te worden
- Een succesverhaal: transformatie in 5 minuten
Op eigen benen lopen is een cadeau van moeder natuur
Een aantal jaren geleden stond ik te kijken bij de les van de lokale ponyclub. Er reed een meisje mee met een jonge pony. Een meisje uit een gezin met veel ambitie in de dressuursport. Het was een prachtige pony met van nature goede bewegingen en hij deed enorm zijn best. Het meisje reed met een slofteugel, strak. Er werd wat cavalettiwerk gedaan maar de pony mocht daar niet aan meedoen. Ik herinner me dat ik me hardop afvroeg waarom niet en waarom die slof eraan zat, en kreeg een verassend antwoord van één van de ouders: “Hij moet eerst maar eens leren om op eigen benen te lopen”. De verwondering schoot door mij heen maar ik deed er het zwijgen toe (toen nog wel ;)). Ik dacht: “Volgens mij kon hij prima op eigen benen lopen … totdat ze hem met een slofteugel “in de houding” ging rijden en hem zijn natuurlijke coördinatie en bewegingsvrijheid ontnam. En ja … dan zal hij inderdaad problemen hebben met cavaletti …”
Een omgekeerde wereld! Je gooit eerst alles overboord wat je paard zelf kan en gaat vervolgens vinden dat alleen jij, de mens, het paard kan leren hoe hij op eigen benen moet lopen. Is het niet veel effectiever, leuker en gezonder als we de manier waarop het paard zijn eigen lichaam en beweging coördineert als uitgangspunt nemen? Als we hem zijn eigen balans LATEN ontwikkelen en hem dan gaan HELPEN om nog beter, rechter, sterker en slimmer te worden?
2 fouten die bijna iedereen maakt: micromanagement en zijwieltjes
Heb jij een paard dat wiebelig aanvoelt, onzeker of met wisselend tempo voorwaarts gaat, slingert, scheef loopt, een holle rug maakt, op de teugel hangt, tegen de hand loopt of anderszins geen fijne aanleuning opzoekt bij het rijden? Dan komt het je vast bekend voor dat je erop zit met een niet zo prettig of oncomfortabel gevoel. Je gebruikt het liefst alle mogelijke “hulpen” tegelijk om het zo snel mogelijk beter te laten voelen. We gaan dan “micromanagen” in plaats van gewoon simpel goed rijden.
Dit micromanagen leidt ertoe dat je voortdurend je paard blijft corrigeren en ondersteunen. Zodra je daarmee stopt valt het paard terug in zijn ongemakkelijke manier van bewegen, dus je moet je hulpen voortdurend “eraan houden”. Of … je verwacht dat hij terugvalt en daarom blijf je hem “helpen” waardoor hij niet echt de kans krijgt om te laten zien dat hij zelf goed in balans kan lopen. Kortom: we geven het paard niet de tijd en gelegenheid om zichzelf te organiseren en herbalanseren. Het is als een kind leren fietsen: als je de zijwieltjes er nooit afhaalt, leren ze nooit om zelfstandig overeind te blijven.
Blokkadevrij rijden in lichaam en geest
In onze behoefte om een paard zo snel mogelijk correct te laten bewegen zijn we dus prima in staat om zijn natuurlijke coördinatie ook ernstig te ontregelen. Daardoor ontstaan gemakkelijk compensatiemechanismen en blokkades in zijn lichaam. Dat leidt vervolgens tot grotere blessuregevoeligheid en dikwijls ook tot gedragsproblemen. Tenslotte zijn dan revalidatietrainers nodig die paarden en ruiters weer in goede banen moeten leiden.
Het liefst zou ik willen dat al die revalidatietrainers straks helemaal geen werk meer hebben. Dat er geen paarden meer in de blokkades geraken omdat iedereen zijn paard blokkadevrij kan trainen. Trainen op een manier waarbij het paard de kans krijgt om écht op eigen benen te lopen: in een houding en balans die hij zelf creëert en coördineert met zijn eigen brein en met zijn eigen spieren.
Hoe meer hij in een houding of beweging geforceerd of vastgehouden wordt, hoe groter zijn neiging om het tegenovergestelde te ontwikkelen. Hij ontwikkelt de spieren en mindset die uit die houding weg willen in plaats van de spieren en mindset die hem helpen aan eigen balans, eigen houding, zelfstandigheid en medewerking. Het tegengestelde dus van wat je eigenlijk wil.
De boodschap is dus: forceer niets en blijf hem ook niet voortdurend ondersteunen, maar geef hem juist gelegenheid om steeds meer zijn eigen houding en eigen balans te laten ontwikkelen.
4 sleutels om goed te worden in simpel en blokkadevrij rijden
Hieronder kun je de transformatie zien van Arumba en haar amazone Anita. Arumba is een energieke, enorm ruim bewegende en loopgrage eventing merrie die een paar jaar weinig heeft kunnen doen als gevolg van blessures. Anita wilde haar opnieuw opstarten nu zij weer helemaal in orde is, maar zocht gezien de aard van het paard begeleiding bij deze herstart. We hebben eerst enkele dagen grondwerk gedaan en met begeleiding vanaf de grond gereden om ontspanning te vinden en de relatie en communicatie op te bouwen. De foto’s zijn genomen op dag 5, de tweede dag dat Anita en Arumba zelfstandig reden. Het tijdverschil tussen beide foto’s is ongeveer 5 minuten. In die 5 minuten had Anita maar één opdracht: in één constant ritme eenvoudige maar precieze lijnen rijden en onderweg een stil contact onderhouden met zit en teugels. Het resultaat was zo’n mooi voorbeeld van wat simpel en blokkadevrij rijden voor je paard kan doen dat ik jullie dat niet wilde onthouden.
De aanpak die we hebben gekozen is iets wat ik met heel veel combinaties toepas en die cruciaal is voor een solide en blokkadevrije basis. Ik noem het gemakshalve CRRC, oftewel rijden met Constant Ritme, Richting en Contact. Dat zijn 3 sleutels en de 4e is je mindset. Ik leg ze stuk voor stuk uit …
Sleutel 1: constant ritme
Rijden met één constant tempo en ritme: tik tak tik tak tik tak…. Een gelijkmatig tempo en ritme dat past bij je paard. Actief maar niet gehaast, kalm maar niet sloom.
In het geval van Arumba lag het tempo waarin zij comfortabel loopt behoorlijk hoog. Dat tempo was even wennen voor Anita, maar door het constant te houden volgde al gauw ontspanning en harmonie.
Sleutel 2: constante richting
Hierbij gaat het er om precies de lijnen te rijden die je van tevoren uitkiest. Weet over welke zandkorrels je wilt rijden en weet exact waar de lijn begint en eindigt. Kies simpele, makkelijk te rijden lijnen. Denk vooruit, kies de lijn die je wilt rijden en rijd die dan ook exact. Kies eenvoudige lijnen, zoals (halve) grote voltes, diagonalen en gewoon de (binnen)hoefslag.
Gebruik vooral je intentie om de lijnen te rijden. Intentie = energie + een richting. Doordat je je lijn vooraf kiest kun je met een “laserbeam focus” de energie in de goede richting brengen, van punt naar punt, zonder dat je heel veel je teugels hoeft te gebruiken.
Sleutel 3: constant contact
Om je paard de gelegenheid te geven om met Constant Ritme en Richting een fijne “groove” te vinden moet je natuurlijk zelf zo min mogelijk in de weg zitten. Dat kun je doen door het contact tussen jou en je paard zo constant mogelijk te maken, zowel met je zit als met je teugels.
Je zit: zo stil en gebalanceerd mogelijk. Jouw zwaartepunt volledig meebewegend met het zwaartepunt van je paard. Zittend in het midden met evenveel druk op beide beugels en zitbeenknobbels. Meebewegen met zo’n energiek paard als Arumba kan een uitdaging zijn. Anita was goed in staat om haar zwaartepunt boven dat van Arumba te houden waardoor ze niet achterbleef. Door het constante ritme hoefde ze daar ook steeds minder moeite voor te doen.
Extra tip: probeer adem te halen op een manier die synchroon is met de beweging van je paard. Vooral in galop doet dat wonderen voor het ritme en de ontspanning.
De teugels: een lichte, symmetrische en voortdurend gelijkmatige verbinding. Ook in wendingen! Ongeacht de bewegingen van het paard. Wil je daar meer over lezen? Kijk de blog "Een stille hand is voortdurend in beweging.
Sleutel 4: geen oordeel!
Het belangrijkst is dat je als ruiter niet allemaal fancy stuff gaat doen tussendoor of van alles gaat vinden van hoe je paard loopt. Schort kritiek op de houding en beweging van je paard even op, ook als toeschouwers vinden dat het allemaal anders moet. Het is wat het is. Is zijn basistempo niet jouw favoriete basistempo dan is dat oké, zolang het maar constant is. Als hij niet recht is dan is dat oké, zolang jij maar zo symmetrisch mogelijk contact onderhoudt. Als hij nog op de voorhand loopt dan is dat oké, zolang jij maar in je eigen balans blijft. Geen oordeel, geen ingrepen om iets te veranderen. Rijd CRRC gewoon een poos onverstoorbaar door zodat jij en je paard de kans krijgen om harmonie te vinden. Geef het tijd, soms véél tijd. Minstens 5 minuten (in galop evt. korter afhankelijk van jullie conditie). Soms doe ik het weken achter elkaar, totdat alles stabiel aanvoelt. Ook in de warming up is het fijn en geeft het veel informatie over de staat van je paard.
Rijd met CRRC totdat je merkt dat er een gevoel van harmonie en ontspanning zijn ontstaan. 10 tegen 1 dat je paard tegen die tijd al veel fijner is gaan lopen en de aanleuning vanzelf beter is geworden dan toen je begon. Hij beweegt soepeler, gezonder, in zijn eigen balans, op eigen benen. En daar zit het goud: blij en blokkadevrij!
Van hieruit kun je verder gaan ontwikkelen en preciezer de energie en balans van je paard gaan beïnvloeden, zodat hij vanzelf nageeflijk zal worden en zijn bovenlijn zal loslaten.
Constant Ritme, Richting en Contact brengen Balans, Ontspanning en Harmonie
Harmonie brengt BewegingsVrijheid
BewegingsVrijheid voelt Goed!
Wil je ook leren om blokkadevrij te rijden?
Neem dan eens deel aan een 5 Day Intensive of aan het Progressief Trainingjaar van Sport & Horsemanship United, of combineer de online cursus van Dressage Naturally met live begeleiding van Liesbeth Jorna.
Een gratis Ebook staat voor je klaar!
Klik HIER om het Ebook aan te vragen.
Online Workshopserie Blokkadevrij Trainen
Binnenkort gaan we weer van start met de Workshopserie Blokkadevrij Trainen waarin jij in 6 weken HEEL VEEL kennis op kunt doen over biomechanica, trainingsfysiologie, trainingspsychologie, Trainer's Mindset, Trainer's Body en het maken van een trainingsplan. Mis het niet!
10 Manieren om "Dankjewel!" te zeggen
Je paard heeft er nooit om gevraagd om te werken in onze mensenwereld. Hij heeft geen idee waarom hij allerlei speciale bewegingen moet maken in een rijbaan die nergens heen gaat. Lintjes en bewondering van je supporters of concurrenten gaan volledig langs hem heen… tot je hem jouw waardering voor zijn inzet laat blijken.
Maken dat hij iets doet is niet moeilijk, maken dat hij het WIL doen is de kunst
Ruiters zijn vaak ambitieuze wezens. Als iets smaakt naar meer willen ze ook meer, langer, groter, vaker. Het liefst direct. Herkenbaar? Neem jij wel eens de spreekwoordelijke hele hand als je je paard je een pink geeft? Eerlijk… ik heb me daar ook vaak schuldig aan gemaakt. Maar wat ik er van geleerd heb is dit: maken dat hij iets doet is niet zo moeilijk, maar maken dat hij het wil doen is de kunst.
Een paard dat veel beloond wordt leert sneller en presteert beter
Goede ruiters tonen hun dankbaarheid voor de inzet van hun paard en kunnen daardoor veel meer bereiken. Een paard dat begrijpt wat de bedoeling is en graag zijn best voor je doet is immers veel gemakkelijker te rijden dan een paard dat zich verveeld, onderdrukt, onzeker, ongewaardeerd of gemanipuleerd voelt. En een paard dat bij de eerste, nog onvolmaakte pogingen voor een nieuwe oefening geforceerd of gedrilld wordt, zal ontmoedigd worden om zich meer in te zetten. Waardering echter geeft je paard vleugels!
“Horses run faster and jump higher out of heart desire”
Pat Parelli
Houd jezelf niet voor de gek!
Je paard voelt feilloos aan hoe je je voelt tijdens de rit. Ze lezen je gedachten, je energie en je lichaamstaal. Ze voelen het verschil tussen frustratie, ongeduld of angst versus ontspanning, vergevingsgezind en blijheid.
Als kuddedieren zoeken paarden ook van nature naar harmonie en samenwerking. Veruit de meeste paarden willen graag begrijpen wat je van ze wil. Bedenk dus dat het de moeite loont om om ze daarbij te helpen, want train je alleen zijn lichaam dan laat je veel potentie onbenut.
10 Manieren om “Dankjewel!” te zeggen
- Denk het! >>Je paard voelt het als je dankjewel denkt. Hij ervaart de ontspanning die daarmee gepaard gaat en dat voelt goed.
- Zeg het! >> Zeg “goed zo”, “yes!”, “good boy” of wat dan ook bij jou past. Zelfs als je dat zachtjes doet zie je vaak even zijn oor jouw richting op gaan. Voor een extra goede prestatie mag je ook best enthousiast zijn. Je paard voelt dat ongetwijfeld aan en dat enthousiasme kan aanstekelijk werken.
- Aai of krabbel In plaats van harde klappen op zijn hals, geef liever een aai of krabbeltje. Let erop dat je door deze beweging niet je balans verandert, want daarmee dien je je paard natuurlijk niet.
- Leg even een hand tegen zijn huid Simpel even contact maken geeft je de mogelijkheid om je paard wat extra zekerheid te geven. Natuurlijk volg je daarbij zijn beweging en zijn ritme.
- “Macrorelease” Een “release” is het wegnemen van druk of hulpen. Een “macrorelease” is een grote en duidelijke dankjewel. Voorbeelden: na een oefening even vrij voorwaarts, halsstrekken of een rustpauze (“game over”). Je kan ook direct afstappen natuurlijk. Dat zal hij zeker onthouden.
- “Microrelease” Als je de oefening niet wilt onderbreken maar toch dankjewel wil zeggen kun je dat doen door even luchtiger te zijn in je hand en zit, of door even een paar passen de oefening iets makkelijker te maken. Het “überstreichen” dat nu in de dressuurproeven is opgenomen, is hier ook een voorbeeld van.
- Onbedoelde initiatieven waarderen Als je paard zich echt inzet zal hij ook wel eens iets aanbieden wat je (nog) niet gevraagd hebt. Bijvoorbeeld hij springt in de verkeerde galop aan of geeft je een vliegende wissel als je contragalop bedoelt. Straf dit niet af, maar neem het aanbod aan, maak er iets moois van en bedank hem. Zo ontvang je soms onverwacht briljante dingen.
- Spelen Heb je een extravert paard dat graag speelt? Dan kun je hem belonen met bijvoorbeeld even wat sprongetjes, schoppen tegen een bal, ergens op staan of andere aangeleerde spelletjes.
- Snoepjes of grazen Voedselbeloningen kunnen wonderen doen… maar zijn nooit gratis! Je paard moet er wel wat voor doen. Ook is belangrijk dat je je paard leert om beleefd te blijven. Gaat je paard moeilijk achterwaarts? Beloon hem dan eens wat vaker na een paar mooie passen. Je zal zien dat hij al snel soepeler achterwaarts gaat. Stop dus wat brokjes of een wortel in je zak (telkens kleine stukjes afbijten), of als je op gras rijdt, laat hem eventjes grazen.
- Rust Hoe meer je paard ontspanning of stilstaan waardeert hoe beter je rustpauzes kunt gebruiken als beloning. Sta gewoon even stil en laat hem (en jezelf) nog even nagenieten van het goede moment. Heb je een “lui” paard? Dan is dit de beloning die hij het meeste waardeert. Heb je een stressgevoelig paard? Dan geeft dit hem te tijd om het even te laten bezinken.
In elk geval: kies een manier die je paard ook echt waardeert want dat is niet voor alle paarden hetzelfde. Hoe meer je de inzet van je paard beloont, hoe meer hij je zal willen geven. Zo kom je in een opwaartse spiraal van rijden met minder moeite en meer prestatie en plezier.
Dank je wel… voor het lezen!